Στα παιδιά προσχολικής ηλικίας αρέσει ιδιαίτερα να παίζουν ελεύθερα. Στις μέρες μας όμως το ελεύθερο παιχνίδι τείνει να περιορίζεται χρονικά και την θέση του να παίρνουν όλο και περισσότερο οργανωμένες δραστηριότητες, με προκαθορισμένη δομή και περιεχόμενο. Πώς προσλαμβάνεται όμως από το παιδί η έλλειψη ελεύθερου παιχνιδιού, και τί συνέπειες μπορεί να έχει;
Το ελεύθερο παιχνίδι είναι η αυθόρμητη δραστηριότητα των παιδιών, που στοχεύει στην συναισθηματική τους ευχαρίστηση. Εφόσον είναι αυθόρμητη, είναι άρα και φυσική ανάγκη, όπως και πηγαία έκφραση ή και εξωτερίκευση της μοναδικότητας του κάθε παιδιού. Το ελεύθερο παιχνίδι είναι μια ασφαλής χώρα για το παιδί, μακριά από τον ηθικό κώδικα και τους κανόνες των ενηλίκων. Εκεί, μπορεί να εκφράσει τις αυθόρμητες σκέψεις του, να δοκιμάσει την επιθετικότητά του και να ελέγξει τα όριά της, να αναπτύξει την γλωσσική του ικανότητα, να έρθει αντιμέτωπο με ευχάριστες αλλά και δυσλειτουργικές ανθρώπινες σχέσεις, να πάρει πρωτοβουλίες, να λάβει αποφάσεις, να οξύνει την κριτική του ικανότητα, να κοινωνικοποιηθεί, αλλά πιο πολύ και πάνω απ’όλα να ευχαριστηθεί. Οι κοινωνικές, συναισθηματικές και νοητικές δεξιότητες, που ενδυναμώνονται μέσα από το ελεύθερο παιχνίδι, είναι μόνο η συνέπεια μιας παρώθησης, ενός εσωτερικού κινήτρου του παιδιού για ευχαρίστηση. Τα παιδιά όταν παίζουν ελεύθερα, πολύ απλά, χαίρονται.
Τί έχει, οπότε, πραγματική ανάγκη το παιδί και πότε είναι χαρούμενο; Όταν ο χρόνος, ο τόπος και το είδος του παιχνιδιού καθορίζεται στην πλειονότητα από τους ενήλικες, τα παιδιά συμβιβάζονται στους κανόνες και τα ενδιαφέροντά τους (δηλ. των ενηλίκων). Δεν είναι σπάνιο να συναντάμε άγχη, συναισθηματική αναταραχή, αδυναμία συγκέντρωσης και λήψης αποφάσεων, πονοκεφάλους και κακή διάθεση, σε παιδιά με περιορισμένο ή και καθόλου χρόνο για ελεύθερο παιχνίδι.
Σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Μαρσελ Μαους, μπορείς να διαβάσεις μια κοινωνία, αν παρατηρήσεις την στάση της απέναντι στο παιχνίδι. Η δική μας κοινωνία μάλλον το αποδοκιμάζει ή και το προσπερνά, αξιολογώντας το, τις περισσότερες φορές, ως «χάσιμο χρόνου». Οι συνέπειες ενός «παραγεμισμένου» ωρολόγιου προγράμματος, συχνά, δεν είναι ευνοϊκές για το παιδί. Ειδικότερα, περιορίζουμε σημαντικά, την ανάπτυξη της ελεύθερης βούλησης, της κριτικής ικανότητας, του αναπάντεχου προβλήματος και της αυτόβουλης επίλυσής του. Σε αρκετές περιπτώσεις, μάλιστα, ακόμα και το ίδιο το παιδί δημιουργεί μια άμυνα απέναντι σε ό,τι απρόβλεπτο, καινούριο και αναπάντεχο απαιτεί την φαντασία και την ενεργή συμμετοχή του. Με άλλα λόγια, πώς θα οξύνουμε την σκέψη τους αν τους επιτρέπουμε να δράσουν μόνο με δικούς μας κανόνες;
Επιπλέον, στα πλαίσια του καταναλωτισμού, παρέχουμε στα παιδιά μια πληθώρα παιχνιδιών και αντικειμένων, ειδικά σχεδιασμένων και με συγκεκριμένους γνωστικούς στόχους. Ξεχνάμε κάποιες φορές πως «παίζω» δεν σημαίνει «έχω» αλλά «μεταμορφώνω και μεταμορφώνομαι». Εξασκώ την δύναμη της σκέψης μου και μεταμορφώνομαι σε πειρατή με ένα ξύλο και ένα πανί. Ταυτόχρονα, με τα ίδια αντικείμενα γίνομαι ψαράς, γονιός με μωρό, μάγειρας κλπ. Απόδειξη των παραπάνω είναι η τάση των παιδιών να μην παίζουν με περισσότερα από 2-3 από τα παιχνίδια τους, αλλά και η επιμονή τους να χρησιμοποιούν αντικείμενα καθημερινής χρήσης των ενηλίκων.
Γιατί λοιπόν εμείς οι ενήλικες φοβόμαστε το ελεύθερο παιχνίδι; Οι ίδιοι, τις περισσότερες φορές, τείνουμε είτε να μην παίζουμε, είτε να παίζουμε με μεγάλη σοβαρότητα. Τα δομημένα παιχνίδια είναι σίγουρα απαραίτητα για την καλή ανάπτυξη ενός υγιούς παιδιού, καθώς το βοηθούν να οργανώνει την σκέψη του, το εξοικειώνουν με γνωστικά αντικείμενα και του θέτουν όρια. Όμως, ας μείνει χώρος και για το ελεύθερο παιχνίδι. Διότι, όταν ως παιδιά μαθαίνουμε να λειτουργούμε μόνο μέσα στην ασφάλεια των κανόνων, αυτό θα συνεχίσουμε να κάνουμε και ως ενήλικες. Τείνουμε να εξαρτόμαστε και να ρωτάμε «τί μπορώ να κάνω;» και «πότε ή πώς μπορώ να το κάνω;», ενώ δυσκολευόμαστε να λάβουμε πρωτοβουλίες. Αυτές οι επιπτώσεις, ενός ασφαλούς και ελεγχόμενου πεδίου δράσης είναι έντονα ορατές σε κοινωνίες που δυσκολεύονται σε τομείς που απαιτούν δημιουργικότητα και καινοτομία.
Ας αφήσουμε λοιπόν χώρο και χρόνο στα παιδιά να εκφράσουν και να αναπτύξουν το ιδιαίτερο και μοναδικό δυναμικό τους, αφήνοντας ένα σημαντικό κενό μέσα στην ημέρα τους. Ας τα αφήσουμε να παίξουν ελεύθερα, ακόμη και αν τσακωθούν ή γρατζουνιστούν. Ας τα αφήσουμε να χαρούν και να ζήσουν όπως δικαιούνται, ως παιδιά.